"Miejsca z historią". Brok (zdjęcia)

Najstarsza wzmianka

Brok nad Bugiem - dawniej popularne letnisko, dziś to niewielkie, senne miasteczko, gdzie czas się zatrzymał pod koniec lat 80. wraz z zamknięciem tzw. zakładowych ośrodków wypoczynkowych - takimi słowami opowieść o tym niedużym mieście rozpoczynają Ewa i Rafał, turystyczna para, która niedawno w ramach swoich eskapad zawitała do powiatu ostrowskiego. By dobrze poznać historię Broku, należy sięgnąć wiele lat wstecz, gdyż kluczową datą jest w tym przypadku rok 1203 - na ten czas datuje się bowiem pochodzenie pierwszej wzmianki o tej miejscowości. Był to dokument wydany przez Konrada Mazowieckiego, księcia, w którym Brok przedstawiano jako gród obronny, z kościołem i 18 wsiami stanowiącymi dobra biskupów płockich.



Była to prężnie rozwijająca się osada gospodarcza o krajowym znaczeniu, stanowiąca ważny punkt na szlaku handlowym wiodącym na Ruś. W 1501 r. biskup płocki Wincenty Przerębski nadał Brokowi prawa miejskie i przywilej targowy. W latach 1542-1560 wzniesiony został kościół parafialny pod wezwaniem św. Andrzeja Apostoła, który do dziś można podziwiać w Broku. W XVI w. miasto było własnością i siedzibą biskupów płockich oraz jednym z największych ośrodków handlowo-rzemieślniczych na Mazowszu. W tym czasie liczyło ok. 3000 mieszkańców - czytamy na stronie Wirtualny Sztetl w zakładce poświęconej właśnie temu miejscu na mapie obecnego powiatu ostrowskiego.

1607 rok to czas, gdy biskup płocki Henryk Firlej wznosi przy ujściu Turki do Bugu letnią rezydencję dla dostojników kościelnych. To pałac o charakterze zamku obronnego, nawiązujący po części pod względem architektonicznym do renesansowego dworu polskiego - napisano na stronie internetowej UG w Broku.

Źródło zdjęcia: ruiny Pałacu Biskupów Płockich, prawdopodobnie rok 1906, Fotopolska.eu

Budowla zostaje jednak zniszczona podczas potopu szwedzkiego, następnie ją odbudowano (w 1717 roku przez biskupa Ludwika Załuskiego), a trochę ponad 100 lat później, w 1831 roku, strawił ją pożar. Do dzisiaj zachowały się jedynie zręby czworobocznej wieży, widoczne po prawej stronie drogi przy wjeździe do miasteczka od strony Małkini.

Źródło zdjęcia: Wikipedia, współczesny widok na ruiny pałacu

Świetność Broku zaczęła powoli gasnąć: miało to związek z wojnami szwedzkimi, a także zniszczeniami, jakich nie dało się uniknąć w wyniku wojny północnej. Na domiar złego spustoszenie siały głód i zaraza.

Biskupi sprowadzają Kurpiów

Do wyludnionych wiosek puszczańskich biskupi sprowadzają Kurpiów, a po 1829 r. nad Bugiem sukcesywnie osiedlają się także koloniści niemieccy, którzy potrafią gospodarować na terenach zalewanych wodą. Podejmowane inicjatywy mają na celu wydobycie miejscowości z częściowego załamania demograficzno-gospodarczego, jednak pomimo starań Brok nie powraca do dawnej świetności, a wręcz przeciwnie - przed miejscowością piętrzą się problemy. W 1869 r. władze carskie pozbawiły Brok praw miejskich, a skonfiskowane dobra biskupie przeszły na własność rosyjskiego rządu, który z kolei chętnie rozdawał je urzędnikom i oficerom carskim zasłużonym w tłumieniu powstania styczniowego.

Dopiero wraz z nastaniem wieku XX miejscowość borykająca się z problemami i biedą otrzymuje "drugie życie". Rozwija się OSP, powstaje Strażacka Orkiestra Dęta. Prywatne budynki stają się siedzibą dla szkoły powszechnej jednoklasowej i trzyklasowej (nauczanie odbywa się w języku rosyjskim).

Nadchodzi wreszcie rok 1918: odzyskanie niepodległości. Na pamiątkę tego wydarzenia mieszkańcy przeznaczają jeden z placów w mieście na skwer Niepodległości i przy dźwiękach orkiestry strażackiej sadzą trzy drzewa wolności (dziś stoi tu pomnik upamiętniający marszałka Józefa Piłsudskiego).

Źródło zdjęcia: UG w Broku, pomnik

Miejscowość odzyskała prawa miejskie dopiero w 1922 r. i z czasem rozpoczyna się jej odbudowa. Powstały: murowana szkoła, ratusz, apteka (jedyna w okolicy), a w 1935 r. powołano do życia Towarzystwo Przyjaciół Broku, którego celem było rozwinięcie Broku jako miejscowości letniskowej. Zaczęły więc powstawać liczne pensjonaty, kwatery prywatne, wybudowano przystań wodną, kilka zakładów drobnego przemysłu oraz sieć elektryczną. Osiągnięto cel: Brok stał się popularnym letniskiem, szczególnie wśród mieszkańców Warszawy. W sezonie wypoczywało tu aż 4 tysiące wczasowiczów!

Źródło zdjęcia: widok na Brok, prawdopodobnie rok 1930, Fotopolska.eu

Trudne lata wojenne i powojenne

Wojna to dla Broku, jak dla wielu innych polskich i nie tylko polskich terenów, trudny okres. Miejscowość zniszczono w około 80 procentach, a kolejne lata powojennej pożogi poświęcono na odbudowę. Niewątpliwe pomógł w tym turystyczny klimat, bowiem pod koniec lat 50. rozwój miasta nabrał tempa m.in. za sprawą wznoszonych tu ośrodków wypoczynkowych. Te dobre warunki do rozwoju trwały mniej więcej do końca lat 80. Późniejszy kryzys sprawił w istocie, że wiele z nich przeznaczono do likwidacji, co tym samym przełożyło się na zamieranie turystycznego charakteru miejsca.

Po wojnie okres świetności przeżywa zespół teatralny pod kierownictwem najpierw Wiktora Piliszka, a potem Jana Marczyka. Działa chór szkolny i orkiestra dziecięca, którą prowadzi nauczyciel Witold Sutkowski. Powstaje dom kultury, gdzie młodzież rozwija swoje zainteresowania taneczne, malarskie, fotograficzne. Działa zespół folklorystyczny Puszcza Biała.

Na przestrzeni lat pojawiają się również osoby, które swoją uwagę skupiają zwłaszcza na promowaniu walorów tych brokowskich obszarów. Jednym z nich był Wojciech Bogumił Jastrzębowski, który utworzył w pobliskim Feliksowie Zakład Praktyki Leśnej, będący najprawdopodobniej pierwszą lokalną (i nie tylko) instytucją doskonalenia zawodowego dla leśników. Duży wkład w promowanie Broku miał również Jan Harusewicz, lekarz, (Harusewicz był jednym z bohaterów naszego cyklu pt. Zapisani na kartach historii: https://www.ostrowmaz.com/aktualnosci/30085).

Źródło: Wikipedia, pomnik upamiętniający Wojciecha Jastrzębowskiego, powstała też trasa rowerowa imienia tego naukowca

To on u miejscowego szkutnika zamówił łódź "nadającą się pod żagiel i do wioseł" i kazał pomalować ją w patriotyczne, czyli biało-czerwone, kolory. "Kurpianka" woziła rodzinę Harusewiczów do Małkini i Serocka, a nawet do Warszawy. Gdy wspominamy historię Broku, nie bez znaczenia jest także profesor Tadeusz Wiktor Janiszewski - to pierwszy minister zdrowia odrodzonej Polski, a także ceniony lekarz, który w Broku osiadł w roku 1930, i właśnie ten region chwalił jako dobroczynny pod wieloma względami.

Źródło: Brok. Plaża nad Bugiem, B. Pomieszcz, 1984 r.

Brok i okolice. Co warto zobaczyć?

Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła

Pierwszy, drewniany kościół w Broku powstał ok. XI w. i znajdował się przy ul. Stare Miasto. Potem wzniesiono jeszcze kilka drewnianych świątyń, a budowę obecnego kościoła, według projektu Jana Baptysty z Wenecji, zakończono w 1560 r. (w tym roku odbyła się konsekracja kościoła). Zwiedzając kościół w środku, warto zwrócić uwagę na: pochodzący z 1742 r. ołtarz główny św. Andrzeja Apostoła, z obrazem olejnym Chrystusa Ukrzyżowanego, ołtarz boczny w kształcie drzewa Jessego, barokowy ołtarz boczny Matki Boskiej Różańcowej z połowy XVIII w., ołtarz boczny św. Anny z drugiej połowy XVIII w., chrzcielnicę z 1682 r. i marmurową tablicę z 1716 r., która zdobiła niegdyś bramę pałacu biskupiego.

Źródło: Wikipedia, kościół pw. św. Andrzeja Apostoła

Brokowski ratusz

Budynek w stylu klasycystycznym, gdzie siedzibę swoją mają władze gminy Brok. Powstał on w latach 1929-1935, na planie czworoboku.

Źródło zdjęcia: Letnisko w Broku, widok na ratusz, prawdopodobnie lata 30.

Źródło zdjęcia: Wikipedia, fragment miejscowości z widokiem na ratusz (współcześnie)

Zabytkowe domy przy pl. Kościelnym i na ul. Spokojnej

Pochodzący z XIX w. dom, będący niegdyś siedzibą Zarządu Miasta Brok, został odnowiony w 1994 r. Przed domem znajduje się kamień upamiętniający historię Broku, a ufundowany przez małżeństwo Gerlachów - tych. którzy dom odrestaurowali.

Ruiny Pałacu Biskupów Płockich

Pałac, który został wzniesiony w latach 1617-1624 przez biskupa płockiego Henryka Firleja, aż do 1822 r. był letnią rezydencją płockich hierarchów kościelnych. Był to pałac o charakterze zamku obronnego, nawiązujący po części pod względem architektonicznym do renesansowego dworu polskiego.

Kurhan grzebalny

Mieszkańcy Broku miejsce to nazywają Górką Choleryków (w rzeczywistości pochowano tutaj ok. 1500 osób zmarłych prawdopodobnie podczas epidemii dżumy). Było to na przełomie XVII i XVIII wieku.

Źródło zdjęcia: Wikipedia, kurhan

Cmentarz żydowski

Cmentarz został założony w połowie XIX w. i podobno obecnie znajduje się na nim ok. 50 macew. Są one jednak porozrzucane po całym terenie cmentarza pomiędzy sosnami, częściowo zarośnięte, częściowo wbite w ziemię. Dewastacja cmentarza prawdopodobnie rozpoczęła się w czasie II wojny światowej. Materiał z nagrobków został wykorzystany przez mieszkańców Broku jako materiał budowlany i tarcze szlifierskie! Według niepotwierdzonych przekazów część macew użyto do utwardzenia ul. Konopnickiej.

Wiatraki

Pisząc o współczesnym Broku, nie sposób nie wspomnieć o dwóch wiatrakach, które choć nie są tutejszymi zabytkami, wpisały się mocno w krajobraz miasteczka. Pierwszy z nich, niejako wita przybywających, widać go już bowiem z mostu nad Bugiem. To wiatrak typu koźlak. Wg informacji od mieszkańców, został on sprowadzony z Białorusi. Natomiast drugi wiatrak typu holender, przeniesiony z okolic Broku, stoi na terenie ośrodka Binduga, a w jego wnętrzu kryją się pokoje gościnne.

Rzecz jasna nieodłącznym elementem wizyty w Broku są odwiedziny plaży miejskiej. Zachęcamy też do przeczytania artykułu pt. Dzieje jednego parowca: https://www.ostrowmaz.com/aktualnosci/15398 gdyż traktuje on o temacie także bliskim mieszkańcom tej miejscowości. Po więcej ciekawostek turystycznych warto zajrzeć także tutaj: http://www.brok.pl/strona-29-co_warto_zobaczyc_w_broku.html.

Brok to oczywiście znacznie więcej ciekawostek (i miejsc, które warto odwiedzić) niż te, które zaprezentowaliśmy w dzisiejszej odsłonie cyklu. Do historii tej niewielkiej miejscowości z pewnością jeszcze wrócimy.

Opisy miejsc pochodzą ze strony Aktywni w Podróży

Bazę do stworzenia artykułu stanowiły głównie informacje zawarte na stronie internetowej http://www.brok.pl/ i stronie https://www.aktywniwpodrozy.pl/brok-nad-bugiem-atrakcje/.