REKLAMA
Wojenne dzieje Ostrowi Mazowieckiej nie znalazły należytego im miejsca w historiografii krajowej, ale niejednokrotnie inspirowały niemieckich badaczy. Wolfgang Curilla w książce "Der Judenmord in Polen und die deutsche Ordungspolizei 1939-1945" (tł. Mord na Żydach w Polsce i niemiecka Policja Porządkowa), poświęca kilka passusów wydarzeniom z powiatu i jego stolicy. Natomiast praca Markusa Rotha i Annaleny Schmidt "Judenmord in Ostrów Mazowiecka. Tat und Ahndung" (tł. Mord na Żydach w Ostrowi Mazowieckiej. Postępek i kara) w całości poświęcona jest zawiłym losom żydowskiej społeczności w mieście. Wśród zajmujących się tematem, ważne miejsce zajmuje regionalista Mieczysław Bartniczak, który przez lata z wielką wytrwałością opisywał historię powiatu ostrowskiego.
W południe dnia 8 września 1939, ulice Ostrowi Mazowieckiej były zaludnione przez mieszkańców miasta, uciekinierów i wycofujących się polskich żołnierzy. Postępy Wehrmachtu były niezaprzeczalne, ale resztki nadziei mogły tlić się w umysłach miejscowej ludności, która musiała podjąć jedną z najtrudniejszych decyzji: zostać czy uciekać. Żadne z tych wyjść nie było jednak właściwe - nie mogli zyskać gwarancji, że wybrane przez nich rozwiązanie zagwarantuje im bezpieczeństwo. Ich rozmyślania zostały brutalnie przerwane - gdy dostrzegli pierwszy niemiecki czołg - ulice niemal całkowicie opustoszały. Zostali wtedy pozbawieni wszelkich złudzeń odnośnie tego, czy ich miasto zostanie zajęte przez niemieckich okupantów. Nie mogli jednak zdawać sobie jeszcze sprawy, że ten niepozorny, jesienny dzień zmieni wszystko i stanie się początkiem czasów mroku.
Miasto zostało włączone do Starostwa Powiatowego Ostrowi Mazowieckiej (Kreis Ostrow) Dystryktu Warszawskiego Generalnego Gubernatorstwa. Wraz z nim wcielono także północno-wschodni obszar przedwojennego powiatu ostrowskiego, a także gminy Goworowo, Czerwin i część gminy Rzekuń z ostrołęckiego oraz gminy Somianka i Wyszków z pułtuskiego. Południowo-wschodnia część powiatu ostrowskiego trafiła do strefy radzieckiej, a w dalszej kolejności została zajęta przez Niemców po wybuchu wojny między agresorami w 1941 roku.
W krótkim czasie groza wojny padła na całą ludność cywilną obecną w Ostrowi Mazowieckiej. Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce (dalej: GKBZHwP), stworzona w celu badania i dokumentowania różnego rodzaju niemieckich aktów terroru, odnotowała również zdarzenia z miasta i powiatu. Na bazie ich materiałów powstał "Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945. Województwo ostrołęckie". Zgodnie z zaprezentowanymi tam informacjami, egzekucje w Ostrowi Mazowieckiej miały miejsce już od pierwszych dni niemieckiej okupacji. Odnotowano, że 9 września 1939 Wehrmacht rozstrzelał dwóch Polaków: Aleksandra Kukcia i Borowego (imię nieznane).
Pierwsze miesiące 1939 roku przyniosły zagładę całej społeczności żydowskiej, która była wówczas obecna w Ostrowi Mazowieckiej. Mord dokonany w listopadzie 1939 roku na grupie kilkuset osób nie wyróżniał się na tle innych zbrodni pod względem liczby ofiar. Niemniej jednak całkowita ich eksterminacja jest o tyle szokująca, że dopiero w 1942 na konferencji w Wannsee, decydenci III Rzeszy zadecydowali o konieczności wymordowania wszystkich Żydów. Natomiast pierwsze tygodnie 1939 roku upłynęły na ich wypędzaniu z terenów bezpośrednio wcielonych na obszar okupacji radzieckiej. W październiku zostali wygnani z pobliskiej Ostrołęki, gdzie przebiegło to w sposób bezkrwawy, choć ci musieli pozostawić cały swój majątek, zabierając ze sobą jedynie bagaż podręczny. Na początku listopada było już jasne, że Ostrów Mazowiecka, o której przynależności Niemcy jeszcze nie zadecydowali, powinna trafić do Generalnego Gubernatorstwa, co czyni tę sprawę jeszcze bardziej nietypową.
W Ostrowi Mazowieckiej terror wobec ludności cywilnej występował falami, co pozostaje charakterystyczne dla obszaru Generalnego Gubernatorstwa. Mieczysław Bartniczak zaznaczał przy tym, że wielkie znaczenie miało nadgraniczne położenie miasta jak i całego powiatu, a zgodnie z jego klasyfikacją można wyróżnić IV fale terroru między wrześniem 1939 a latem 1944. Krwawe sceny rozrywały się po śmierci ostrowskiego starosty dr Reinholda Ekerta - zastrzelonego przez grupę bojową AK 25 maja 1943 - w odwecie doszło do szeroko stosowanych represji, a na ulicach Ostrowi Mazowieckiej patrole policyjne i wojskowe strzelały do przypadkowo napotkanych ludzi. Niewątpliwie jako symbol okupacji zapisały się w pamięci mieszkańców miasta przede wszystkim dwa budynki: "Browar", gdzie znajdowała się komendantura gestapo oraz "Czerwoniak", w którym znajdował się areszt śledczy.
Okres okupacji niemieckiej w Ostrowi Mazowieckiej trwał do września 1944, gdy Armia Czerwona zaczęła stopniowo zajmować tereny od Długosiodła, Brańszczyka, Wyszkowa, aż do linii rzeki Narew, gdzie zahamowała ofensywę do stycznia 1945 roku. Jednak jeszcze latem 1944 miały miejsce egzekucje na ludności cywilnej: udało się ustalić, że w sierpniu zastrzelono dwóch Polaków o nazwiskach Florczuk i Kierył (imiona nieznane) za odmowę kopania rowów przeciwczołgowych. Trzeba jednak pamiętać, że GKBZHwP zaczęła zbierać informacje na temat zbrodni, w których śmierć poniosło mniej niż 100 osób, dopiero po 1966 roku. Tym samym niektóre tragedie ludzkie, także te z rejonu Ostrowi Mazowieckiej, mogą już nigdy nie ujrzeć światła dziennego.
Bazę do stworzenia artykułu stanowiły informacje zawarte w następujących publikacjach:
1. Bartniczak M., Eksterminacja ludności w powiecie Ostrów Mazowiecka w latach okupacji hitlerowskiej (1939-1945), w: "Rocznik Mazowiecki", Warszawa 1974, nr 5, s. 150, 156, 180.
2. Curilla W., Der Judenmord in Polen und die deutsche Ordnungspolizei 1939-1945, Paderborn-München-Wien-Zürich 2006.
3. GKBZHwP-IPN, Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945. Województwo ostrołęckie, Warszawa 1985, s. 97, 102.
4. Klafkowski A., Obozy koncentracyjne jako zagadnienie prawa międzynarodowego, Warszawa 1968, s. 65.
5. Krajewski K., Podziemna walka AK-AKO-WiN na Ziemi Ostrowskiej (1944-1947), Warszawa-Ostrów Mazowiecka 2016, s. 14.
6. Lenda N., Egzekucje w Ostrołęce w czasie II wojny światowej, w: "Zeszyty Naukowe OTN", Ostrołęka 2021, nr 35, s. 109.
7. Madajczyk Cz., Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. II, Warszawa 2019, s. 446.
8. Niedziałkowska Z., Ostrołęka. Dzieje miasta, Ostrołęka 2002, s. 293.
9. Roth. M., Schmidt A., Judenmord in Ostrów Mazowiecka. Tat und Ahndung, Berlin 2013, s. 16-18, 125.
10. Szczepański J., Społeczność żydowska Mazowsza w XIX-XX wieku, Pułtusk 2005, s. 393.
11. Pajka S., Mieczysław Bartniczak (1935-1999), w: "Zeszyty Naukowe OTN" Ostrołęka 1999, nr 13.
Autorką artykułu jest Natalia Lenda - historyczka, regionalistka, zajmuje się II wojną światową w ujęciu regionalnym ze szczególnym uwzględnieniem zbrodni niemieckich. Dotychczas opublikowała artykuły o pacyfikacji wioski Bandysie, egzekucjach w Ostrołęce i mordzie na 53 mężczyznach w Pasiekach (wówczas w obszarze Kreis Ostrow).
Komentarze
Komentarze publikowane pod artykułami są prywatnymi opiniami użytkowników portalu.
Właściciel portalu nie ponosi odpowiedzialności za treść tych opinii.